Kaganek (lampka oliwna) – niewielkie naczynie gliniane lub metalowe, w kształcie miseczki z dziobkiem, uchwytem i knotem, napełnione tłuszczem (np. olejem roślinnym lub zwierzęcym) albo olejem mineralnym, służące w starożytności do oświetlania.
Ze względu na powiązanie z uprawą oliwek lampka oliwna początkowo łączyła się z regionem śródziemnomorskim, zwłaszcza z kulturą starożytnych Greków i Rzymian. Używano do niej oleju oliwkowego niższej jakości (lepsze wykorzystywano do celów spożywczych).
Lampka oliwna składała się z zbiornika na oliwę, stopki, palnika z knotem (lub kilkoma knotami), który zanurzony w paliwie powoli spalał się wraz z paliwem.
Dzięki umożliwieniu pracy po zmroku lampka oliwna stała się symbolem światła i oświecenia umysłowego: wiedzy, inteligencji, poznania, rozumu.
Kaganki początkowo produkowano z niepalnych materiałów, głównie ceramicznych ( kamień, wypalana glina, terakota), w niektórych rejonach ( Armenia ) pokrywano kolorową glazurą. Wraz z postępem technicznym wytwarzano lampki z brązu, mosiądzu, srebra, złota.
Polskie słowo „kaganek” oznacza „naczynie z palącym się wewnątrz ogniem służące do oświetlania”, stąd oprócz typowych lamp oliwnych słowem „kaganek” określane są przenośne świeczniki, niekiedy z rozbudowanym spodkiem na kapiący wosk.
W świątyniach katolickich i prawosławnych lampka stylizowana na lampkę oliwną (wieczna lampka) wskazuje miejsce przechowywania Ciała i Krwi Pańskiej (hostii) – tabernakulum.
